“Do not kill, do not take life, but prevent.”1 Deze woorden zijn afkomstig van Margaret Sanger (1879-1966), de Amerikaanse pionier op het gebied van anticonceptie. Door anticonceptiemiddelen en informatie hierover te verspreiden, probeerde Sanger het aantal abortussen in de Verenigde Staten terug te dringen. Abortus bleef namelijk in de twintigste eeuw in de Verenigde Staten, maar ook in Nederland, gezien worden als een gevaarlijke en immorele praktijk. Anticonceptie werd daarentegen in de loop van diezelfde eeuw steeds meer geaccepteerd.2 Het idee dat anticonceptie een “oplossing” was om abortus te voorkomen, weerspiegelt de hiërarchische relatie die destijds tussen beide bestond en nog steeds doorwerkt.
Historici zoals Sylvie Burgnard en Matthew Connelly hebben deze hiërarchische relatie de afgelopen decennia blootgelegd.3 Geïnspireerd door Burgnard en Connelly, onderzochten wij hoe belangrijke voorvechters van anticonceptie door de jaren heen naar abortus keken. In onze masterscripties Vrouw van de eeuw? en Het Mysterie der Voortplanting onderzochten wij respectievelijk de visies van de hierboven genoemde Amerikaanse verpleegkundige Margaret Sanger en de Nederlandse arts dr. Jan Rutgers (1850-1924) ten opzichte van anticonceptie en diens relatie tot abortus.4 Maar onze masterscripties waren pas het begin van ons project.
ALTERNATIEF AFSTUDEREN
De meeste studenten kennen het wel: maandenlang wordt je leven gedomineerd door je scriptie, je werkt er keihard aan, maar wanneer het af is lezen alleen je begeleiders (en misschien een toegewijde ouder) het. Daarna belandt de scriptie in de spreekwoordelijke oude doos. Maanden werk, ineens klaar en uit het zicht. Toen wij met onze master History and Heritage Consultancy begonnen wisten wij één ding zeker: wij wilden dat ons onderzoek een breder publiek zou bereiken. Gelukkig bood onze master een interessante optie: alternatief afstuderen.
Geschiedenis is een notoir solitaire studie, maar wij kregen de mogelijkheid om ons vak anders te benaderen: als gezamenlijk project. We voerden elk een eigen onderzoek uit, om de resultaten vervolgens samen te voegen tot een gezamenlijk eindproduct. En dat eindproduct, besloten we, werd een podcast over de geschiedenis van reproductieve rechten, die te beluisteren is op Spotify.
SANGER EN RUTGERS VANUIT EEN NIEUW PERSPECTIEF
Over de geschiedenis van abortus in Nederland en de Verenigde Staten is al veel geschreven, zoals door Jan de Bruijn in zijn boek Geschiedenis van de abortus in Nederland (1979) en door Leslie Reagans in When abortion was a crime (2022). Aan deze historiografie wilden wij iets nieuws toevoegen door de geschiedenis van abortus te onderzoeken via diens relatie met anticonceptie. In onze onderzoeken analyseerden wij aan de hand van het werk en de levens van anticonceptievoorvechters dr. Jan Rutgers en Margaret Sanger hoe zij door de jaren heen naar abortus keken. Beiden stonden bekend als tegenstanders van abortus, zoals geïllustreerd in het citaat uit de inleiding. Maar waar kwam deze tegenstand vandaan? Hoewel je nooit de intenties van historische figuren volledig kunt achterhalen, toont ons onderzoek wel aan dat hun oppositie voornamelijk retorisch en strategisch van aard was. Het anti-abortussentiment was in hun tijd zo sterk dat ze dit konden inzetten om voor anticonceptie meer draagvlak te creëren, door anticonceptie te framen als de oplossing voor de abortusproblematiek.
Verder hebben we aangetoond dat de positie ‘anti-abortus maar pro-anticonceptie’ niet eenduidig was (en overigens is). Hoewel er een hiërarchische relatie ontstond tussen anticonceptie en abortus – waarbij anticonceptie werd geponeerd als oplossing voor abortus – draaide het bij beide praktijken uiteindelijk om het realiseren van zelfbeschikkingsrecht voor vrouwen. Dit maakt het onmogelijk om mensen eenvoudig in een ‘voor’ of ‘tegen’ kamp te plaatsen, en raakt direct aan het bredere concept van reproductieve rechten. In de jaren zestig werd dit concept voor het eerst verkend door vrouwenrechtenactivisten binnen de Verenigde Naties en verschillende NGO’s, als reactie op de groei van gezinsplanningsdiensten wereldwijd.5 Voor het eerst leken anticonceptie en abortus op gelijke voet te worden geplaatst als essentiële onderdelen van controle over de eigen voortplanting.6
Toch kunnen we nu concluderen dat er destijds wel degelijk een hiërarchische relatie tussen de twee bestond: waar anticonceptie vaak werd gezien als de meer acceptabele, preventieve optie, bleef abortus beladen en controversieel. Rutgers en Sanger speelden hierin een belangrijke rol. Door anticonceptie als een alternatief voor abortus te presenteren, positioneerden ze zichzelf binnen een maatschappelijk debat waarin het idee van reproductieve rechten nog in de kinderschoenen stond. Tegelijkertijd legden ze de fundamenten voor de latere samenhang tussen deze begrippen binnen de reproductieve rechtenbeweging. Ons onderzoek draagt zo bij aan extra nuance binnen de bredere geschiedenis van abortus.
Figuur 2. Dr. Jan Rutgers en Margaret Sanger.
2024: HET JAAR DAT ALLES SAMENKOMT
Ons onderzoek is niet alleen wetenschappelijk relevant, maar vond ook plaats in een significant jaar voor de geschiedenis van reproductieve rechten, namelijk 2024. Veertig jaar eerder, op 1 november 1984, werd de Wet Afbreking Zwangerschap (Wafz) ingevoerd in Nederland. Deze wet zorgde ervoor dat mensen in Nederland onder bepaalde voorwaarden op een veilige manier hun zwangerschap konden beëindigen. Via deze wetgeving wordt abortus nog steeds ingericht in Nederland vandaag de dag, en kunnen mensen onder bepaalde voorwaarden op een veilige manier hun zwangerschap beëindigen. Tot 2023 was een van deze voorwaarden een verplichte bedenktijd van vijf dagen, wat de keuzevrijheid van zwangere personen deed ondermijnen. Bovendien maakt abortus geen deel uit van het reguliere zorgstelsel.
Abortus staat vandaag nog steeds in het Wetboek van Strafrecht, waardoor het in beginsel strafbaar is. Zolang de wet niet stevig verankerd en beschermd wordt door het Nederlandse rechtssysteem, blijft het recht op abortus kwetsbaar.7 En aan die kwetsbaarheid worden we vandaag ook maar al te vaak herinnerd. Zo stond SGP-leider Chris Stoffel tijdens de recente verkiezingen nog te demonstreren bij een abortuskliniek en werd er maart 2025 nog een motie ingediend in de Tweede Kamer voor het registreren van motieven voor abortus. Hoe fragiel het recht op abortus kan zijn, werd in recente jaren aangetoond door de situatie in de Verenigde Staten, waar de wet Roe v. Wade (1973) in 2022 werd teruggedraaid. Hierdoor is de toegang tot abortus in meer dan de helft van de Amerikaanse staten nu (zeer) beperkt.8 Het abortusrecht was dan ook een van de cruciale onderwerpen van de Amerikaanse verkiezingen in 2024. Kortom, alles kwam samen in 2024, en dus is de maatschappelijke relevantie van dit onderwerp overduidelijk.
Om dit verhaal over te brengen aan zoveel mogelijk mensen hebben wij ervoor gekozen om onze onderzoeken te vertalen naar een podcastreeks, genaamd Meisje! Denk aan je toekomst. Podcasts zijn het medium van het moment en vormen een laagdrempelige manier om veel mensen te bereiken.9 We hadden al (geringe) ervaring met het maken van een podcast, maar niet op deze schaal. Bovendien moesten we in een paar maanden tijd een volwaardig masterscriptie-onderzoek doen, en deze vervolgens nog vertalen naar een script, de podcast opnemen, en ook nog bewerken. Ondanks de intensiteit van de opdracht gingen we vol enthousiasme en vertrouwen dit avontuur tegemoet, ondersteund door een uitstekende begeleider, dr. Yuliya Hilevych van de Rijksuniversiteit Groningen.
Figuur 3. Jantine (vooraan) en Jolijn in de studio.
THE MAKING OF
Een maand voor de officiële inleverdatum van de scriptie lagen onze definitieve versies al bij onze scriptiebegeleider op het bureau. Die extra maand hadden wij namelijk nodig om al onze onderzoeksresultaten te verwerken in ons publieksgeschiedenisproject. We hadden veel zaken om over na te denken: ons doelpubliek en het kennisniveau, de informatiedichtheid en diepgang, PR en format, de praktische organisatie en hoe we de podcast uiteindelijk zouden bewerken. We schreven een script voor in totaal zes afleveringen en lieten deze proeflezen door een aantal vrienden met verschillende studieachtergronden.
Het format van de podcast is als volgt: wij treden op als hosts die in gesprek gaan met de historische figuren van Sanger en Rutgers die zelf over hun eigen standpunten vertellen. Door de medewerking van vrienden konden we onze historische figuren dus zelf aan het woord laten. Deze standpunten zijn natuurlijk onderbouwd met uitgebreid archiefonderzoek. Na het opnemen, bewerken en promoten, is die er: onze podcast Meisje! Denk aan je toekomst! die jullie allemaal nu kunnen luisteren op spotify (zie QR-code).
Figuur 4. De QR-code naar de podcast.
HET BELANG VAN PUBLIEKSGESCHIEDENIS
Dit afstudeerproject was voor ons een kans om een controversieel onderwerp toegankelijk te maken voor iedereen. Publieksgeschiedenis zorgt ervoor dat gemeenschappen de wereld om hen heen beter begrijpen en kan derhalve een motor voor sociale verandering zijn.10 Reproductieve rechten zijn niet vanzelfsprekend en kunnen ontnomen worden, zoals we zien gebeuren in de Verenigde Staten. En hoewel de situatie in Nederland relatief stabiel lijkt, en daarom soms voor lief wordt genomen, is dit in de realiteit niet het geval. Het is daarom des te belangrijk om te blijven benadrukken dat die rechten er niet ineens waren, dat daar hard voor gestreden is door mensen met enorme toewijding en doorzettingsvermogen. Door hervormers en grote denkers, zoals Rutgers en Sanger, maar ook door vrouwen zelf, is er in de vorige eeuw een beweging in gang gezet. Hun levensverhalen laten echter zien dat binnen deze beweging keuzes gemaakt moesten worden die langdurige gevolgen zouden hebben, zoals de hiërarchie tussen anticonceptie en abortus. De geschiedenis laat zien dat het beslissingsrecht over eigen lichaam niet vanzelfsprekend is, ook vandaag de dag niet. Inzicht in de totstandkoming van onze reproductieve rechten zorgt voor dit bewustzijn, en wij hopen dat onze podcast hieraan bijdraagt.
BIOGRAFIE
Jolijn Rijpma en Jantine van der West zijn in juli 2024 afgestudeerd aan de Rijksuniversiteit Groningen. Beiden begonnen ze in 2020 aan de bachelor Geschiedenis en voltooiden hun studie met de master History and Heritage Consultancy aan de Rijksuniversiteit Groningen. Voor hun masterscriptie besloten Rijpma en Van der West een podcast te maken over de geschiedenis van reproductieve rechten, en zijn hiermee beide cum laude afgestudeerd.
- Margaret Sanger, My fight for birth control (London: Faber & Faber Limited, 1932), 148. ↩︎
- Jan de Bruijn, Geschiedenis van de abortus in Nederland: Een analyse van opvattingen en discussies, 1600-1979 (Amsterdam: Van Gennep, 1979), 21; Joyce Outshoorn, De politieke strijd rondom de abortuswetgeving in Nederland 1964-1984 (Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam, 1986), 89; Margaret Sanger, Woman and the new race (New York: Truth Publishing, 1920), 119-120. ↩︎
- Sylvie Burgnard, “The family planning service and the pill in Geneva (1965-1980): A step towards women’s emancipation?” The History of the Family 20, no. 1 (2015).1 (2015): 2; Matthew Connelly, Fatal misconception: The struggle to control world population (Cambridge, MA: HarvardUniversity Press, 2010), 240. ↩︎
- Jolijn Rijpma, “Vrouw van de eeuw: Margaret Sangers rol in de anticonceptie- en abortusbeweging in de Verenigde Staten,” (masterscriptie, Rijksuniversiteit Groningen, 2024); Jantine van der West, “Het mysterie der voortplanting: Een onderzoek naar de rol van Jan Rutgers in de strijd om reproductieve rechten in Nederland,” (masterscriptie, Rijksuniversiteit Groningen, 2024). ↩︎
- Maud Anne Bracke, “Women’s rights, family planning, and population control: The emergence of reproductive rights in the United Nations (1960s70s),” The International History Review 44, 4 (2022): 754; 766. ↩︎
- Zoals gedefinieerd door Sonia Corrêa en Rosalind Petchesky, “Reproductive and sexual rights: A feminist perspective,” in Culture, society and sexuality: A reader. Bewerkt door Richard Parker en Peter Aggleton (Abingdon: Routledge, 2007), 298. ↩︎
- Humanistisch Verbond. 10 september 2022. “Burgerinitiatief om abortus uit het Wetboek van Strafrecht te halen”. Geraadpleegd op 11-02-2025. Burgerinitiatief om abortus uit het Wetboek van Strafrecht te halen – Humanistisch Verbond ↩︎
- Guttmacher Institute, laatst geüpdatet op 01 juni 2024,
https://www.guttmacher.org/state-policy/explore/state-policies-abortion-bans. ↩︎ - Zhahra Rahmia, N. Hasanah en Almubarak, “Development of podcasts as educational media based on local wisdom,” Journal of Physics: Conference series 1760, 012041 (2021): 2. ↩︎
- Faye Sayer, Public History: A Practical Guide (London: Bloomsbury Academic, 2019): 3. ↩︎
Edited By: Marieke Gelderbloom and Lisa Vanderheyden